Chuyện kể rằng, ngày xưa Quỷ chiếm toàn bộ đất, còn Người chỉ làm thuê, và nộp phần lớn lúa thu hoạch cho Quỷ. Quỷ ngày càng bóc lột Người quá tay, và cuối cùng Quỷ tự cho mình hưởng quyền “ăn ngọn cho gốc”.

Người chỉ được hưởng rạ, tuyệt đường sinh nhai nên cầu cứu Đức Phật giúp đỡ. Phật bảo Người đừng trồng lúa mà trồng khoai lang. Mùa thu hoạch ấy, Người được hưởng trọn củ khoai, còn Quỷ chỉ hưởng lá và dây khoai, đúng theo phương thức “ăn ngọn cho gốc”.

Mùa kế, Quỷ chuyển qua phương thức “ăn gốc cho ngọn”. Phật bảo Người lại chuyển sang trồng lúa. Kết quả, Quỷ hưởng toàn rạ, lại hỏng ăn.

Quỷ tức lộn ruột nên mùa sau tuyên bố “ăn cả gốc lẫn ngọn”. Phật trao cho Người giống cây ngô (bắp) để gieo khắp nơi. Quỷ lại không được gì, còn Người thì thu hoạch cơ man là bắp ngô. Cuối cùng Quỷ nhất định bắt Người phải trả lại tất cả ruộng đất không cho làm nữa.

Phật bàn với Người điều đình với Quỷ, xin miếng đất bằng bóng chiếc áo cà sa treo trên ngọn cây tre. Quỷ thấy không thiệt hại gì nên đồng ý. Khi đó Phật dùng phép thuật để bóng chiếc áo cà sa đó che phủ toàn bộ đất đai khiến Quỷ mất đất phải chạy ra biển Đông.

Mất đất sống, Quỷ huy động quân vào cướp lại. Phật bày Người tấn công bằng lá dứa, tỏi, vôi bột... Quỷ thua và bị đày ra biển Đông. Trước khi đi, Quỷ xin Phật thương tình cho phép một năm được vài ba ngày vào đất liền viếng thăm phần mộ của tổ tiên cha ông. Phật thương hại nên hứa cho.

Do đó, hàng năm, cứ vào dịp Tết Nguyên đán là những ngày Quỷ vào thăm đất liền, người ta theo tục cũ trồng cây nêu để Quỷ không bén mảng đến chỗ người cư ngụ. Trên nêu có treo khánh đất, có tiếng động phát ra khi gió rung để nhắc nhở bọn Quỷ nghe mà tránh.

Trên ngọn cây nêu còn buộc một bó lá dứa hoặc cành đa mỏ hái để cho Quỷ sợ. Ngoài ra, người ta còn vẽ hình cung tên hướng mũi nhọn về phía Đông và rắc vôi bột xuống đất trước cửa ra vào trong những ngày Tết để cấm cửa Quỷ.

Từ sự tích này mà cây nêu đã trở nên không thể thiếu trong mỗi dịp Tết. Mọi nhà sẽ dựng cây nêu, ngụ ý cấm không cho quỷ vào nhà. Nên thơ Tết mới có câu thịt mỡ dưa hành câu đối đỏ/Cây nêu ngày tết, bánh chưng xanh - cho thấy cây nêu là thành tố không thể thiếu mỗi Tết.

Theo thời gian, việc dựng cây nêu ngày Tết tuy có nhiều thay đổi theo tập quán của từng địa phương, nhưng đều mang ý nghĩa “tống cựu, nghinh tân”, chuyển tải những ý nghĩa nhân sinh tốt đẹp, phản ánh những nét độc đáo trong phong vị Tết Việt.

Để dựng cây nêu, người ta dùng cây tre già, lóng tre đều và còn nguyên lá tươi trên ngọn, treo cờ hội vuông ngay bên dưới lá tre, trang trí lồng đèn tạo màu sắc, lá phướn mang câu chữ với ý nghĩa chúc mừng năm mới, và những vật dụng trang trí tạo âm thanh như chuông, khánh để mỗi khi có gió sẽ phát ra âm thanh dọa quỷ.

Thời gian dựng cây nêu của người Kinh thường vào ngày 23 tháng Chạp. Một số dân tộc khác như Tày, Nùng ở miền núi lại dựng cây nêu vào chiều 30 tháng Chạp. Người Mông dựng cây nêu trong lễ hội Gầu tào từ ngày 3 đến ngày 5 tháng Giêng âm lịch, đồng bào dân tộc Sán Dìu dựng cây nêu trong lễ Cầu mùa…

Cây nêu cũng thường xuất hiện trong các lễ hội dưới các dạng khác nhau như cây ném còn trong lồng tồng của người Tày, cây pồn pông của người Mường, cây đâm trâu của người dân tộc ở Tây Nguyên.

Trong triều đại quân chủ ở Việt Nam, tục dựng cây nêu đã đưa vào Hoàng cung và sử dụng như một phong tục, điển chế của triều đình. Theo các tài liệu Châu bản triều Nguyễn về Tết Nguyên đán trong Hoàng cung triều Nguyễn, trong suốt 143 năm tồn tại, tục lệ dựng cây nêu được duy trì hằng năm.

Theo đó, trong ngày 30 tết, Hoàng cung diễn ra các nghi lễ thiêng liêng, với ý nghĩa tống tiễn điều xấu năm cũ, đón điều tốt đẹp của năm mới. Lễ xong triều đình làm lễ Thượng tiêu (dựng cây nêu), ngọn nêu treo ấn, tín, văn phòng tư bảo hình tượng việc phong ấn để triều đình nghỉ ngơi. Khi thấy trong Hoàng cung dựng cây nêu người dân cũng theo đó dựng nêu, đón Tết. Lễ Hạ tiêu diễn ra vào ngày mồng 7 tháng Giêng, khi tổ chức Thượng tiêu và Hạ tiêu có đại nhạc, tiểu nhạc và các nghi thức trang trọng khác.

Cây nêu ngày tết nhắc nhở mỗi người ý thức giữ gìn nét văn hóa có ý nghĩa trong tâm thức của người Việt từ xa xưa. Nhịp sống hiện đại ngày nay với những tất bật lo toan, nhà chật, đất hẹp nơi thị thành khiến cây nêu dần vắng bóng. Nhưng ở nhiều bản làng vùng cao, tục lệ này vẫn được gìn giữ, lưu truyền cho thấy những phong vị độc đáo trong đón Tết Việt cổ truyền.